۳ هدف جامعه جهانی برای تولید محصولات تراریخته

 انجمن ایمنی زیستی ایران در گزارشی به بررسی دلایل علمی و اهداف تولید محصولات تراریخته در ۲۰۰ کشور دنیا پرداخت و از واردات و مصرف سالیانه بیش از ۱۰ میلیون تن محصولات تراریخته در ایران طی ۱۶ سال اخیر خبر داد.

در این گزارش که توسط سارا هجری متخصص فیزیولوژی گیاهی انجمن ایمنی زیستی ایران جمع آوری شده، ۳ هدف «افزایش تولید»، «کاهش مصرف سموم و بهبود ایمنی» و «سلامت محصولات از طریق مهندسی ژنتیک و تولید محصولات ترایخته» و نیز دلایل علمی دیگر موجب شده که این محصولات هم‌اکنون در ۲۰۰ کشور دنیا مصرف شوند. به نحوی که نوع غیرتراریخته برخی از این محصولات در کشورهایی مانند آمریکا، اتحادیه اروپا، برزیل، آرژانتین و هندوستان دیگر وجود ندارد.

در ادامه این گزارش آمده است: بر اساس آمار رسمی در سال ۱۳۹۷، از ۹ میلیون تن ذرت وارداتی در ایران، بیش از ۷.۵ میلیون تن رسما تراریخته اعلام شد، در حالی که بررسی آزمایشگاه‌های رسمی و معتبر کشور نشان داد مابقی این ذرت که غیرتراریخته اعلام شده نیز واردات تراریخته از مبدأ اوکراین بوده است.

این وضعیت در کشورهای دیگر نیز وجود دارد و بسیاری از کشورها سهم بالایی از کشت زراعی محصولات تراریخته دارند. نمودار زیر سهم تراریخته از کشت محصولات زراعی استراتژیک در آمریکا را نشان می دهد.

باید توجه داشت که به دلیل عملکرد بالاتر و بهتر محصولات تراریخته، سهم تولید تراریخته‌ها از این میزان سطح زیر کشت بالاتر از درصدهای اعلامی است.

در سال ۲۰۱۸ بیش از ۱۹۱ میلیون هکتار به کشت محصولات تراریخته در دنیا اختصاص یافته است.

نمودار زیر نیز سطح زیر کشت جهانی محصولات تراریخته بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ به تفکیک کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته را بر مبنای میلیون هکتار نشان می دهد.

خط آبی افزایش سطح زیر کشت در کشورهای صنعتی و پیشرفته و منحنی زرد رنگ افزایش سطح زیر کشت در کشورهای در حال توسعه را نشان می دهد.

ستون‌های سبز رنگ نیز مربوط به مجموع سطح زیر کشت جهانی در هر سال است.

زمین های زراعی جهان به سمت شوری می روند

در ادامه این گزارش با اشاره به دلایل حرکت کشورها به سمت کشت گیاهان تراریخته، آمده است: زمین‌های زراعی جهان به سمت شوری و خشکی می‌روند و در کشوری همچون کشور ما بخش قابل توجهی از زمین‌ها با این دو معضل مواجه هستند و شوری دومین فاکتور تهدیدکننده زمین‌های زراعی در ایران است.

اگرچه در گیاهان برای افزایش تولید و ایجاد یک صفت مطلوب مثل مقاومت به شوری معمولا چندین ژن وارد عمل می‌شوند، ولی در بسیاری از مواقع یک ژن نقش کلیدی و اساسی دارد و افزودن آن ژن موجب ایجاد آن صفت مطلوب و به تبع آن افزایش محصول می‌شود.

بنابراین وقتی گیاه حساس به شوری یا خشکی در زمین‌های شور یا خشک مثل بسیاری از زمین‌های زراعی ایران کاشته می‌شود، شوری یا خشکی به عنوان یک تنش محیطی موجب کاهش عملکرد گیاه می‌شود.

لذا گیاه، انرژی اکتسابی خود را به جای رشد، تنها صرف مقابله با تنش و بقا می‌کند. پس گیاه چه در فاز رویشی و چه در فاز زایشی دچار اشکال می‌شود و تعداد و اندازه بذر و میوه و نیز اندازه اندام‌های رویشی مثل برگ کاهش می‌یابد. این موضوع خسارت به تولید است.

همچنین دانه‌رست برخی از گیاهان به شدت نسبت به شوری حساس است و اصلا توانایی بقا و رشد در محیط شور را ندارد. پس تولید این گیاهان در خاک شور، به کلی منتفی می‌شود. اما اصلاح ژنتیگ می تواند کشت برخی از گیاهان در چنین زمین‌هایی را امکان‌پذیر کند.

تایید ۱۴۷ مقاله برای رابطه محصولات تراریخته و افزایش تولید

زمانی که گیاه با مهندسی ژنتیک به شوری یا خشکی مقاوم می‌شود، عملکرد بهینه خود را حفظ می‌کند و علاوه بر بقا، به رشد و نمو خود ادامه می‌دهد و همچنین کمیت و کیفیت بذر، میوه و سایر اندام‌های مصرفی افزایش می‌یابد.

به همین دلیل در یک متاآنالیز که ۱۴۷ مقاله علمی در آن مرور شده‌، نشان داده شده است که استفاده از محصولات تراریخته در دنیا موجب افزایش محصول و کاهش مصرف سموم شیمیایی می شود.

مرور این ۱۴۷ مقاله علمی نشان می‌دهد که کشت تراریخته‌ها در مجموع باعث افزایش حداقل ۲۱.۶ درصد عملکرد (افزایش تولید) شده است.

ایران پتانسیل تولید ۵۰۰ هزار هکتار پنبه را دارد

واقعیات آماری و داده‌های رسمی علمی نشان می‌دهد که کشاورزان هندی به طور بی‌سابقه‌ای از کشت پنبه تراریخته استقبال کرده‌اند. کشت پنبه تراریخته در هند از سال ۲۰۰۲ آغاز شد و سطح زیر کشت این محصول در هندوستان از کمتر از ۸ میلیون هکتار در سال قبل از ورود پنبه تراریخته، به بالای ۱۲ میلیون هکتار در سال ۲۰۱۷ رسید.

ضمن اینکه نرخ پذیرش پنبه تراریخته توسط کشاورزان هندی به بیش از ۹۶ درصد رسید. یعنی ۹۶ درصد این محصول در هندوستان تراریخته است. این کشور در حال حاضر توانسته یک سوم پنبه دنیا را تولید کند و در رتبه اول صادرات این محصول و جلوتر از آمریکا قرار بگیرد. همچنین پاکستان در رتبه سوم صادرات پنبه قرار گرفته است.

تصویر فوق افزایش سطح زیر کشت پنبه و افزایش بی‌سابقه سطح زیر کشت پنبه تراریخته در هندوستان را نشان می دهد که موجب شده این کشور از واردکننده پنبه به بزرگ‌ترین صادر کننده این محصول تبدیل شود.

در ایران اما تا ۳۰ سال پیش کارخانه‌های پنبه‌زنی و ریسندگی زیادی فعال بودند که در حال حاضر به سبب ابتلای پنبه به آفت «نکرم قوزه پنبه»، کشت این محصول شدیدا محدود شده و بسیاری از این کارخانه‌ها تعطیل، کارگران بیکار و واردات نخ و پارچه افزایش یافته است.

در صورتی که ایران پتانسیل تولید ۵۰۰ هزار هکتار پنبه و گسترش آن تا حدود یک میلیون هکتار را دارا است و این امر میسر نمی‌شود مگر با به کارگیری پنبه تراریخته مقاوم به آفت که توسط پژوهشگران داخلی تولید شده است.

این محصول مجوز وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست و مصوبه کمیته تراریخته وزارت جهاد کشاورزی را دارد و امید آن می‌رود که وزیر کشاورزی به سرعت به تکلیف قانونی خود عمل کرده و مجوز کشت پنبه تراریخته مقاوم به آفت را صادر کند. پژوهشگران معتقدند که می‌توانند ظرف مدت ۳ سال کشور را خودکفا و حتی به صادرکننده این طلای سفید تبدیل کنند.

گیاهان تراریخته تنها منحصر به مقاومت به آفت نیستند

گرچه اولین گیاهان تراریخته به منظور مقاومت به آفت (با استفاده از ژن Bt) و مقاومت به علف‌کش گلایفوسیت ایجاد شدند، ولی امروزه گیاهان تراریخته با مقاصد گوناگون مثل مقاومت به انواع تنش‌های غیرزیستی همچون شوری و خشکی ( مانند نیشکر متحمل به خشکی در اندونزی، ذرت متحمل به خشکی در آمریکا)، مقاومت به انواع تنش‌های زیستی مثل بیماری‌های ویروسی ( مانند پاپایا و کدوی مقاوم به ویروس در آمریکا) و افزایش کیفیت محصول (مانند گلرنگ با اسید اولئیک بالا در استرالیا، یونجه با قابلیت هضم بالا) ایجاد می‌شوند.

بنابراین گیاهان تراریخته تنها منحصر به مقاومت به آفت و علف‌کش نیستند. به همین دلیل موضوع مقاومت به آفت از طریق انتقال ژن Bt و مقاومت به علف‌کش از طریق انتقال ژن EPSPS که منجر به مقاومت به گلایفوسیت می‌شود، باید از هم تفکیک شود.

ژن Bt که تولیدکننده پروتئین Cry است، به طور طبیعی در یک باکتری وجود دارد. این باکتری سال‌هاست که در کشاورزی سنتی و ارگانیک به عنوان آفت‌کش روی محصولات زراعی اسپری می‌شود و حشره آفت با خوردن آن گیاه از بین می‌رود.

به این صورت که پروتئین Cry در pH بالای ۹.۵ روده لارو برخی از حشرات، به فرم محلول تبدیل و سپس توسط پروتئاز موجود در روده، به فرم فعال تبدیل می‌شود. فرم فعال به گیرنده خود در سطح سلول روده متصل می‌شود و منافذی در غشاء ایجاد می‌کند که موجب لیز سلولی و مرگ لارو می‌شود.

این پروتئین بسیار اختصاصی عمل می‌کند و برای مهره‌داران بی‌خطر است زیرا مهره‌داران گیرنده فرم فعال Cry را ندارند. از سوی دیگر از آنجا که pH دستگاه گوارش انسان اسیدی است و پروتئین Cry نمی‌تواند در این pH به فرم محلول درآید، از این لحاظ نیز بر انسان بی‌تأثیر است.

این آفت‌کش پایداری محدودی در محیط دارد و در اثر عوامل محیطی مانند بارندگی از مزرعه حذف می‌شود. در این صورت کشاورز مجبور است سم‌پاشی را چندین بار تکرار کند که هم مقدار مصرف سم افزایش می‌یابد و هم هزینه آن.

ضمن اینکه سم می‌تواند به منابع آبی وارد شود و بر فعالیت میکروارگانیسم‌های آب و خاک تأثیر منفی بگذارد. لذا استفاده از محصول مقاوم به آفت موجب حذف سم‌پاشی، کاهش هزینه تولید و حفظ محیط زیست می‌شود.

برای مثال نرخ پذیرش ۹۰ درصدی پنبه تراریخته در استرالیا موجب کاهش ۶۰ درصدی آفت‌کش در این کشور شده است.

اما از سوی دیگر در مورد محصولات متحمل به علف‌کش ژنی وجود دارد موسوم به EPSPS که آنزیم EPSPS را تولید می‌کند. این آنزیم مسئول تولید سه اسیدآمینه ضروری است.

گلایفوسیت سمی است که با تاثیر بر آنزیم EPSPS موجب اخلال در سنتز آمینواسیدهای ضروری و مرگ گیاه می‌شود.

بیش از ۵۰ سال است که از گلایفوسیت در کشاورزی به‌عنوان علف‌کش جهت نابودی علف‌های هرز استفاده گسترده می‌شود. این سم در میان سموم مجاز در کشاورزی، از ایمنی بیشتری برخوردار است و از آنجا که ژن آنزیم EPSPS در انسان وجود ندارد لذا انسان از این منظر از سم گلایفوسیت آسیب‌پذیر نیست.

استفاده از این سم موجب نابودی خود گیاه محصول هم می‌شود. لذا دانشمندان ژن EPSPS را در گیاه محصول از طریق مهندسی ژنتیک تغییر دادند تا به گلایفوسیت مقاوم شود.

بنابراین گلایفوسیت دیگر بر گیاه محصول تأثیری ندارد و صرفا موجب نابودی علف هرز می‌شود. به این صورت خسارت نابودی محصول، ناشی از استفاده از علف‌کش حذف و لذا مقدار محصول تولیدی افزایش می‌یابد.

تصویر زیر کاهش مصرف سموم در کشت ذرت تراریخته طی ۲۱ سال را نشان می دهد.

سلامت محصولات تراریخته مورد تایید سازمان بهداشت جهانی

طی استفاده ۲۵ ساله از محصولات تراریخته، حتی یک مورد گزارش در مورد ایجاد هر گونه مشکل سلامتی برای انسان و دام حاصل از بکارگیری این نوع محصولات ارائه نشده و در حالی که سازمان بهداشت جهانی صحت و سلامت این نوع محصولات را به کرات مورد تایید قرار داده است.

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی محصولات تراریخته تنها محصولاتی هستند که طی مراحل مفصلی ارزیابی ایمنی می‌شوند. در صورتی که محصولات موسوم به طبیعی، ارگانیک یا اصلاح سنتی شده، ارزیابی ایمنی نمی‌شوند و این یک مزیت برای تراریخته است که گواهی سلامت دارد.

سلامت محصولات تراریخته مورد تأیید سازمان‌های معتبر جهانی مانند سازمان بهداشت جهانی، سازمان غذا و داروی آمریکا و سازمان ایمنی غذای اتحادیه اروپا قرار گرفته است. در سال ۲۰۱۸ از ۷۰ کشوری که این محصولات را پذیرفتند، ۲۶ کشور همزمان تولیدکننده و مصرف‌کننده (آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا، استرالیا، هند، چین ...) و باقی تنها مصرف‌کننده بودند (مانند ۲۶ کشور اروپایی).

محصولات تراریخته در بازار جهانی ارزان‌تر نیستند

برخلاف تصورات بررسی ها نشان می دهد که محصولات تراریخته در بازار جهانی ارزان‌تر نیستند، اگر هم باشند به دلیل بهبود عملکرد گیاه در اثر مهندسی ژنتیک و کاهش میزان مصرف انرژی و نهاده‌های کشاورزی مانند سموم و به تبع آن هزینه‌های مربوطه است.

برای مثال هزینه سم مصرفی در بخش کشاورزی ۲۵ تا ۳۰ درصد از هزینه تولید محصول است. در صورت استفاده از گیاه مقاوم به آفت، در این هزینه صرفه‌جویی خواهد شد. پس طبیعتا قیمت محصول کاهش خواهد یافت. در صورتی که هزینه تولید محصولات ارگانیک به سبب استفاده نکردن از سموم و کودهای شیمیایی که موجب کاهش زیاد مقدار محصول در واحد سطح می‌شود، گران است.